पसायदान
स्वतंत्र भारतात राज़े लोकांची संस्थानं खालसा झाली. त्यापूर्वी राजे प्रजेच्या गरजा पुरवीत. कर रूपाने त्यांच्याकडून वसूल केलेला पैसा ते प्रजेच्या देखभालीसाठी वापरीत. अर्थात राजांमध्येही डावे उजवे होतेच पण अपेक्षा हीच होती की त्यांनी प्रजेला सुखी ठेवावे.
आजच्या काळात श्रीमंत आणि अतिश्रीमंत देवस्थाने पहिली की त्या संस्थानिकांची आठवण येते. पण फार मोठा फरक हा आहे की राजावर त्याच्याकडे ज्यांचा पैसा आहे त्या प्रजेची जवाबदारी होती पण देवस्थानाकडे ज्या भक्तांचा पैसा आहे त्या भक्तांची कुठलीच जवाबदारी त्या देवस्थानांवर नाही.
देवस्थाने ह्या प्रचंड पैशांचा विनियोग नेमका कसा करतात हा विचार मला बेचैन करतो. काही देवस्थाने शाळा हॉस्पिटल किंवा इतर समाजोपयोगी संस्थांद्वारे जनतेला मदत करत असतीलही पण त्यावर केलेला खर्च त्यांच्याकडे जमा झालेल्या रकमेच्या किती टक्के आहे?
जे का रंजले गांजले तयांसी म्हणे जो आपुले, तोचि साधू ओळखावा, देव तेथेचि जाणावा असे संत म्हणतात हे आपण जाणतोच. म्हणजे हा पैसा कोणासाठी खर्च करावा म्हणजे तो देवाला पोचेल हे सहज स्पष्ट आहे. विज्ञानयुगात वेळे अभावी भक्त नामस्मरण, नित्यपूजा वगैरे ऐवजी पुण्य लागावे म्हणून देवाच्या दानपेटीत पैसे टाकतो. त्याची श्रद्धा असते की हा देव माझ्या अडचणी दूर करून मला सुखी ठेवेल. ह्या पद्धतीने देवालयांच्या तिजोऱ्या पैशानी ओसंडून वाहू लागतात. हे पैसे कोणाचे? देवालयाची व्यवस्था बघणाऱ्यांचे आहेत का? ह्या पैशानी गरिबांच्या गरजा भागवता आल्या तर?
जीवन यात्रा संपवणारा माणूस गांजलेला नसतो का? खेड्यापाड्यातले आणि आदिवासी हंडाभर पाण्यासाठी मैलोंमैल चालत आहेत ते गरजवंत नाहीत का? कुपोषित बालके कीडा-मुंगी सारखी मरत आहेत, कुणी दुष्काळाशी दोन हात करण्यास असमर्थ होऊन मृत्यूला जवळ करत आहेत तर कुणी मुलगी पुढच्या शिक्षणाची तीव्र इच्छा आहे परंतु त्यासाठी आई-वडील पैसा कमावण्यासाठी अर्धपोटी राहून हाडांची काड करत आहेत, हे सहन न होऊन आत्महत्या करण्याचं धाडस करते आहे. दुर्धर आजारासाठी पाण्यासारखा पैसा लागतो तो खर्च करून सुद्धा मूल हाताशी लागत नाही, तेव्हा तो माणूस हतबल होतो. अशा आजारासाठी पैसे नाहीत म्हणून वेदनांनी तळमळणारी माणसं, अनाथ आश्रमातील मुलांना सक्षम करून अठराव्या वर्षीच त्यांना ह्या बाहेरच्या जगाशी दोन हात करण्यासाठी सोडून देतात तेव्हा त्यांची काय दशा होत असेल कल्पनाच करवत नाही. इथं देवस्थानाच्या पैशा भोवती भुजंगासारखे वेटोळे करून बसणाऱ्यांना ‘दुरितांचे तिमिर जावो’ वाटत नाही का? दुःखितांचे अश्रू पुसा, जगा आणि जगू द्या, निराधारांना आधार द्या, भुकेल्याला अन्न, तहानलेल्याया पाणी एवढी साधी शिकवण साधू-संतांनी आपल्याला दिलेली आहे. देवाला मिळालेल्या पैशांचा योग्य विनियोग केला तर तो खरा दानधर्म ठरेल. संपूर्ण भारतात गरजू विद्यार्थी, त्यांचं शिक्षण, अनाथांना प्रवाहात सोडण्यास हातभार, हे सगळं होऊ शकतं एवढा पैसा देवस्थानांकडे नक्कीच आहे. नाहीतर हा पैसा म्हणजे पुरलेलं धनच राहील!
साठवून तुंबलेल्या पैशाला बंदिस्त करण्यापेक्षा जनतेचा हा पैसा योग्य ठिकाणी पोचवा. त्यामुळे ज्ञानेश्वर महाराजांना अपेक्षित असलेलं पसायदान सफल होईल!