ओरिगामी
शाळेत असताना हस्तव्यवसाय नावाचा एक विषय असायचा. कागदाच्या चौकोनाच्या वेगवेगळ्या पद्धतीने घड्या करून त्यातून अनेक प्रकारच्या प्राणी, पक्षी, फुले, होड्या, फुगे अशा वस्तू बनवायच्या. हल्ली त्याला ओरिगामी असे म्हणतात. आता मागे वळून पाहताना आयुष्य हाच एक हस्तव्यवसाय असावा अशी शंका येते. एक कागदाचा चौकोन इतकं काही बनवतो. पण आपण मात्र एक साचा बनवतो आणि आयुष्यभर त्या साच्यात अनेक बदल घडवीत राहतो. परिणामी जे काळजीपूर्वक आपलं आयुष्य हाताळतात त्यांची कलाकृती उत्तम बनते. कारण प्रथम त्या कागदाच्या घडीतून काय बानू शकतं याची त्यांनी रूपरेषा आखलेली असते. त्याप्रमाणे भावी जीवनाची दिशा ते पक्की करतात. सामान्य माणसं आपल्याला मिळालेल्या कागदाच्या चौकोनाला मनाच्या लहरीप्रमाणे आकार देत राहतात. जो आकार बनतो त्याचा स्वीकार करतात. मग तो कागद चुरगळतो, मळतो, विसकटतो, त्यातून नको असलेली आकृती तयार होते. ती स्वीकारावीच लागते कारण ती आपलीच कलाकृती असते.
इथं मला एक गोष्ट आठवते. अनेकांना ती माहित असावी. एक गरीब माणूस देवाकडे तक्रार करतो. देवा मला किती कमी जागा दिलीस? तू प्रसन्न झालाच आहेस तर मला भरपूर जागा दे. जेणे करून मी माझं जीवन आनंदात घालवेन. देव म्हणाला ठीक आहे. उद्या सूर्योदयापासून सूर्यास्तापर्यंत तू जेवढी जागा चालशील तेवढी जागा तुझी. झालं! हा सूर्योदयापासून सूर्यास्तापर्यंत जिवाच्या आकांताने पळत राहातो. जास्तीत जास्त जागा त्याला मिळवायची असते. शेवटी अतिश्रमाने सूर्यास्तानंतर त्याला मृत्यू येतो.
माणसानं आपलं आयुष्य किती धरावं? सत्तर? ऐशीं कि जोवर हा देह कार्यरत आहे तोवर? पहिली बारा वर्षे हि आपल्या कुटुंबीयांची असतात. ती आपली नसतात. तोवर शारीरिक मानसिक वाढ आपोआप होत असते. हळू हळू जण येऊ लागते, आपली ज्ञानेंद्रिय भोवतालचे वातावरण परिस्थितीनुसार कार्य करत असतात. पुढची बारा वर्ष आई-वडील किंवा पालकांच्या आधाराशिवाय पुढे सरकत नाहीत. पंचविशी येताच खऱ्या अर्थाने स्वतःचे अस्तित्व जाणवू लागते, माणूस म्हणवून घेण्यास समर्थ होतो. परिश्रमांची ओळख झालेली असते. आता पर्यंत आपण कोणाचे तरी घेणेकरी होतो, म्हणजे आपल्याच माणसांचे! त्यांनी आपल्यावर प्रेम केलेलं असतं. तुमच्या जन्मापासून मिळालेल्या आनंदामुळे, लाभावीण प्रेम! आता देण्याची पाळी आपली असते. पण इथंच एक घडी चुकते. या वयात आपली प्रेमभावना जागृत झालेली असते. पण ते प्रेम, तो आनंद मित्र-मैत्रिणी, जीवन साथी यांच्यावर प्रेमाची उधळण करायला जीव आसुसतो. विनासायास मिळालेली ही देणगी आपण मात्र हाथचं राखूनच वापरतो. कारण प्रेमाबरोबर अहंकार नावाचा दंभ जन्माला येतो आणि आपले हातपाय पसरायला सुरुवात करतो. मग कोळ्यासारखं आपल्याच माणसांचं (नव्या) जाळं नकळतपणे तयार होत जातं . याच जाळ्यात पुढची पंचवीस वर्ष गुरफटून जातात. त्यातून बाहेर पडण्याची आठवण होईपर्यंत पन्नाशी पार होते. अनेक जवाबदाऱ्या स्वतःच ओढवून घेतलेल्या, त्यातून उसंत मिळते तेव्हा कळतं आपलं स्वतःच जगणं राहून गेलय. तोपर्यंत जग दाखवणाऱ्या डोळ्यांनी काचेचा शृंगार केलेला असतो. केसांनी काढता पाय घ्यायला सुरुवात होते, चंदेरी तारण पुन्हा तसेच ठेवण्यासाठी कलप लावायची वेळ आलेली असते. निसर्गच्या या किमयेमुळे त्यापासून वाचण्याची धांदल सुरू होते. ‘अजून यौवनात मी’ असं उसनं अवसान आणत जगाच्या रंगभूमीवर आपली भूमिका कशी काय झाली? याच्याकडे लक्ष जाते, आपल्याला मिळालेल्या कागदाची घडी नीट झाली आहे का? त्याला आपण दिलेला आकार आपल्या मनासारखा झाला आहे का? आपल्याच कुटुंबाकडे नजर जाताच आपलं हरवलेलं निसटलेलं तारुण्य मुलांच्या रूपानं
पुढं उभं ठाकलेलं असतं त्यांच्याकडे मान वर करून बघताना आपल्या खुजेपणाची जाण येते तरी पण आपल्याच कलाकृतीवर अहंकार खुश होतो, चला आता आपण खरं स्वतःसाठी जगायला सुरुवात करू. तोपर्यंत नोकरीचे साखळदंड तुटून पडलेले असतात आपल्या जगण्याची दिशा ठरवू पाहतो तोवर साठीनं आपलं कुंपण ओलांडलेले असतं!
निसर्गाचं घड्याळ कधी बिघडत नाही. ते आपली वेळ दाखवत असतं, आपली उमेद संपत आलेली असते, त्यातच भूतकाळात काही चुका केलेल्या असतात, कधी सहचर सोडून गेलेली असते, भूतकाळातील चांगल्या गोष्टी आठवताना चुकलेली गणितंच जास्त प्रभावशाली होतात, पण पुन्हा ती वेळ येत नसते. शारीरिक, मानसिक, कधी आर्थिक विवंचनानी स्थिरता कंप पावते. देहाने असहकार पुकारायला सुरुवात होते आणि आता ज्यांना आपला आधार वाटत होता, त्यांच्याच आधाराची गरज निर्माण होते. तेव्हा कळतं, ते आपापली क्षितिजे शोधण्यात मग्न आहेत!
आपापल्या कलाकृती, चांगल्या वाईट, याच जीवन नावाच्या शाळेत सोडून पुढे जायचं असतं! यालाच तर ओरिगामी म्हणतात नाही का!