हातचा एक

जगात देव आहे की नाही हा वादाचा मुद्दा असू शकतो. त्यात आपल्याला पडायचं नाही आमच्या लेखी तो आहेच. १००%. आस्तिकांना तो दिसतो तर नास्तिकांना तो दिसत नाही. हीच तर त्याची किमया आहे! मानव हा प्राणी सोडला तर इतर प्राण्यांना हा प्रश्नच पडत नाही कारण ती भोग योनी आहे असं म्हणतात. त्यांच्या आयुष्यात प्रश्न नाहीतच. जसं आहे तसं जगायचं. माणसाला मात्र बुद्धी दिली आहे! (हा देणारा कोण) का? या प्रश्नांच्या उत्तरातून तो प्रगत होत असतो. इतर प्राण्यांचं जगणं हे यंत्रवत असतं. तो आहेच असं मानणाऱ्या आमच्यासारख्या माणसांना तो दिसतो, अनुभवास येतो, भावतो, तर कुणाला त्याची आवश्यकता वाटत नाही. त्यांचा त्यांचा प्रश्न. हिंदू धर्म सोडला तर इतर धर्मियांना मात्र जन्मतःच श्रद्धेचं बीज पेरलं जातं.  तो आहेच त्याची ओळख करून दिली जाते. पण एकविसाव्या शतकात काय देव देव करीत बसायचं? विज्ञानाची प्रगती पहा त्याने जीवन कसं सोपं केलय! कुठे राहतो तो देव? काय करतो? आपणच आपल्या जीवनाचे शिल्पकार! अगदी बरोबर. पण आयुष्य आपण म्हणतो तसंच घडत असतं का? अनेक अघटित घटना आपल्या मनाविरुद्ध घडतात. आपली इच्छा असते का? आपल्या आजूबाजूला कोणी अपंग, अंध, मतिमंद आयुष्य जगत असतो ती त्यांची इच्छा असते का? आयुष्यभर दारिद्र्यात खितपत, किंवा दुर्धर आजाराने ग्रासलेली माणसं असताना एकीकडे श्रीमंत घरची कुत्री मांजरं गाद्या गिरद्यात लोळत असतात, ही सगळी कुणाची मर्जी असते? पिढ्यान-पिढ्या माणसाच्या फक्त सुख शोधण्यात गेल्या पण जगी सर्व सुखी असं कधी झालय का? असे अनेक प्रश्न खरंतर माणसाला पडले पाहिजेत, पण अहंकार आणि जन्मजात लाभलेलं चांगलं आयुष्य, तिथं अदृश्य देवाची कल्पना कशाला आठवेल? असो.

 आम्हाला देवाचं अस्तित्व ठाई ठाई दिसतं. जाणवतं. सुगरण सुंदर घरटे बांधते, कोळी अद्भुत जाळं विणतो, मधमाशा सुंदर पोळं तयार करून उत्तम मध गोळा करतात, उद्योगी मुंग्यांचं जग तर बुद्धिमान माणसाच्या नियोजनाला मागे  काढेल असं सुरळीत चालू असतं. अशा अनंत गोष्टींनी या  जीवसृष्टीचा नियंता कोणीतरी नक्कीच असणार. नाही आहेच! प्रत्येक गोष्टीला कारण हे असतंच. अध्यात्म म्हणजे अनुभूती तर विज्ञान म्हणजे प्रत्यक्ष अनुभव. विज्ञानानं सगळी सुखं हात जोडून उभी असतात हे तर खरेच. पण आपण असा विचार करत नाही की मुळात ते आहेच. आपण तेच शोधून काढलं. इथं बसून सातासमुद्रापलीकडचं   बोलणं क्षणाचा विलंब न लागता आपण ऐकतो. प्रत्यक्ष बघतो. तर देव ही दिव्यशक्ती असणारच. तो ऐकतो, तो पाहतो, हे मानायला काय हरकत आहे? मुंगी पेक्षाही सूक्ष्म जीवाला जन्माला घालून त्याला हा जगण्याचा खेळ खेळू द्यायचा हे का व कोण करत असतो? साधा एक समारंभ करायचा म्हटलं तर किती तयारी करावी लागते? एवढं करून ते वेळेवर यशस्वी होईल की नाही याची खात्री नसते, तिथं या जगाचा पसारा नियोजित पणे आणि अचूकपणे कसा चालतो? प्रत्येक गोष्टीला कारण हे असतंच. ती अज्ञात शक्ती म्हणजे देव, ईश्वर!

ईश्वर ही संकल्पना प्रथम माणसाच्या मनात प्रवेश करते. श्रद्धा आणि विश्वास यांच्या पायावर ती प्रतिमा आपण आपल्या सारखीच गृहीत धरतो. त्याला असणारे सहस्त्र हात हे आपल्याच संकल्पनेतून आलेले असतात. प्रत्येक माणूस नावाचा प्राणी जन्माला आल्यापासून हे सहस्त्र हस्त आपल्या नकळत इतरांचे वापरत असतो. जन्म काय आपल्या मर्जीने झालेला नसतो. पण या जगात येतानाच आया किंवा नर्स ते दोन हात आपल्यासाठी वापरलेले असतात. पुढे आई वडील मुक्तहस्ताने आपल्याला वाढवतात. यानंतर आयुष्यभर अशी अनंत हस्तांची साखळीच आपल्यासाठी परत सिद्ध असते. पुढे ही वाढतच जाते. शिक्षक, नोकर, चालक, विक्रेते, कचेरीतले, सहकारी, बँक, भाजी, अन्न, दूध, अगदी पूर्ण जीवनच हे अदृश्य हात आपल्या दिमतीला असतात. तेव्हाच प्रत्येकातला ‘मी’ तयार होत असतो हे लक्षात ठेवणं गरजेचं आहे. इतकंच काय तर शेवटी सुद्धा तुमचे तुम्ही स्मशानात जाणार नसता! हे सर्व हस्त ईश्वराचेच नाहीत का? या सर्व सहस्त्र हस्तांची कृतज्ञता दाखवून स्वतःचे दोन हात त्या ईश्वरा पुढे जोडणे हाच खरा नमस्कार असतो! हे जो जाणतो तोच खरा आस्तिक होय!  नं दिसणारं मन हे सहस्त्राक्ष नाही का? आयुष्यभर अनेक खऱ्या खोट्या गोष्टी सतत पाहतच असतं.. न दिसणाऱ्या डोळ्यांनी!

आता 33 कोटी देव मानतात ते देव म्हणजे अनेक प्रकारच्या शक्तींची ती पूजा असते. एक माणूस नाही का एकावेळी अनेक भूमिका निभावत असतो? तो मुलगा, वडील, भाऊ, पिता, प्रियकर, पती, काका, मामा, नोकर, साहेब, कलाकार, न्यायाधीश वगैरे वगैरे पण तो एकच असतो ना?

तेव्हा देव शोधत नं बसता, याचा शोध ज्यांनी लावला आहे असे थोर साधु-संत यांच्यावर आमचा पूर्ण विश्वास आहे. संत ज्ञानेश्वरांनी अगदी लहान वयात ज्ञानेश्वरी सारखा अनमोल ग्रंथ लिहिला. संत तुकारामांच्या गाथा इंद्रायणी नदीने परत केल्या. राम कृष्ण हे माणूस म्हणूनच जन्माला आले. मिराबाई कृष्ण भक्त होत्या. गुरुदेव दत्त हे माणूस म्हणूनच जन्माला आले. ही यादी सुद्धा हवी तेवढी वाढत जाईल, म्हणून आमच्यासारखी सामान्य माणसं देव आहे असा समज करून जगत असतात. मराठी मायबोली असलेल्या प्रत्येकाने आयुष्यात एकदातरी ज्ञानेश्वरी, मनाचे श्लोक, दासबोध यासारखा उत्तम अध्यात्मिक ठेवा वाचायला काय हरकत आहे? ही सर्व ज्ञानसंपदा म्हातारपणी वाचण्याची नसून तरुणपणात मार्ग दाखवणारे हे दीपस्तंभ आहेत! त्या ज्ञान प्रकाशाने जीवन नक्कीच उजळून निघेल आणि जगण्यात सहजता येईल. नाही तरी संपूर्ण आयुष्य माणूस गृहीत धरूनच जगत असतो ना, आईवडिलांची ओळख करून द्यावी लागत नाही, पुढे माझा मुलगा, माझी मुलगी, माझी बायको, माझं, माझं, माझं. पण प्रत्यक्षात ते सगळे वेगळेच असतात. वयाबरोबर दूर दूर जाणारे तारे. आता तुम्ही म्हणाल विज्ञानाने इतकी प्रगती केली, माणूस चंद्रावर पोचला. नुसत्या देव या कल्पनेने काय होणार? इथेच विसरतो माणूस! प्रगतीनं, विकासनं हात पाय पसरत थेट तुमच्यावरच हल्ला चढवलाय! दिवसेंदिवस माणूस आतून रिकामा होत चाललाय. आयआयटीचा हुशार विद्यार्थी आत्महत्या करतोय, शेतकरी निसर्गाच्या आपत्तीने गळफास लावून घेतोय, कुणी करोडपती सुख संपत्ती सर्व काही असून आत्महत्या करतोय, या सर्वांवर आमचा तोडगा आहे देव! ईश्वर, जो शांती, तृप्ती, समाधान देतो, ईश्वर म्हणजे सत्य, प्रेम, आनंद. सर्व सुंदर, मंगल, पवित्र, दया, क्षमा, विश्वास म्हणजे ईश्वर. ज्ञान, संपन्नता, मर्यादा, पुरुषार्थ म्हणजे ईश्वर. पूर्वीच्या काळी पुराण काळातील हजारो वर्षांची रूढी-परंपरा जपत अनेक मंदिरं ऐश्वर्याची साक्ष देत अजूनही मानवाला खुणावत असतात. तुमच्यावर निरपेक्ष प्रेम करणारा मी इथं आहे. आपल्या इथे अजून तरी अशी उत्तम दैवी संपदा अस्तित्वात आहे. त्यांचे अप्रतिम सौंदर्य, कला, गूढरम्य वातावरण, एकाच भव्य शिळेतून उदयास आलेली ती शिल्पपुष्प, कुणा चित्रकाराच्या कल्पनेतून साकार झालेली मंदिरं, त्यात मूर्ती रूपाने लावण्याचा आविष्कार! जणू जगाला सूचित करत आहेत सर्वश्रेष्ठ असा मी इथं तुमच्यात आहे! आणि नकळत अशा ठिकाणी आपले कर आपोआप जुळतात!

तसं पाहिलं तर ईश्वर किंवा देव म्हणजे माणसासारखा माणसाने स्वतःच्या सोयीसाठी बनवलेली मूर्ती नव्हे! जो पूजा अर्चा घेतो, नवसाला पावतो, संकटी धावतो… तर निसर्ग म्हणजे देव! इवल्याशा बीजातून मोठा वटवृक्ष जन्म घेतो, इतरांना सावली देतो, फळ, फूल, पान, माणसाला सर्वस्व अर्पण करतो. जो देणारा दाता आहे त्याच्या त्यागामध्ये देव आहे. कोसळणारे धबधबे, बरसणारा पाऊस, डोलणारी पिके, रंगीबेरंगी अल्पजीवी फुलपाखरं, आकाश, पाणी, म्हणजे ईश्वराचे अस्तित्व! तोच देव तुमच्या घरातल्या मूर्तीत विराजमान झालेला असतो. त्याला गृहीत धरून त्याच्याकडे पाहिलं तर हवेतून आत गेलेला श्वास तुमचाच आत्मविश्वास जागृत करणारा. तुम्ही त्याचाच अंश आहात हे सिद्ध करतो तो देव!

हा ईश्वर नावाचा ‘कुणीतरी’ आम्ही गृहीत धरतो. तो आपलं जीवन व्यापून सर्वत्र भरून राहतो, तसाच तो आमचे गुणदोष अपराध न बघता देतच राहतो. कुणाला जास्त तर कोणाला कमी. आपल्या पात्रते पेक्षा खूपच जास्त. त्याचा निवाडा अचूक असतो. आपल्याला भूक लागली तर कुणी म्हणतो का आधी भूक दाखव? तहान लागली तर  तहान दाखव? नाही. तर ते तुम्ही किती ग्रहण केले त्या अनुमानावरून आपणच ठरवतो. मागे वळून पाहता प्रत्येकाला अशा अनेक घटना आठवतील की संकट काळी कुणी अज्ञात सहजपणे मदत करून गेलेला असतो. तात्कालीन एखादी वाईट घटना पुढच्या आयुष्याला दिशा देणारी किंवा मार्ग निर्माण करणारी ठरते, तेव्हा देव ही कल्पना आयुष्यात गृहित धरली तर, तोच देव किंवा तीच मूर्ती आपल्या मन मंदिरात स्थापन केली तर, आधीच तिथे विराजमान असलेल्या रामाबरोबर (जीव) तो मित्र बनून राहील आणि तुम्ही त्याचाच अंश आहात हे सिद्ध करणारा तो ईश्वर किंवा देव मानायला काय हरकत आहे?

महाभारतात एकलव्य या एका भिल्ल तरुणाने द्रोणाचार्यांचा पुतळा (गुरु) समोर ठेवून स्वतःच धनुर्विद्या शिकून निष्णात झाला होता, तसं देव ही संकल्पना गृहीत धरून हा आपला भवसागर यशस्वीपणे पार करू शकतो मग हा एक’ हातचा गृहीत धरून जीवनाचं गणित विवेकपूर्ण जगायला काय हरकत आहे?